Πηγή: Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
Συχνά ερίζουμε για τον τρόπο παρουσίασης και ερμηνείας της Ιστορίας, αλλά ουδόλως αναρωτιόμαστε για το αν αποσιωπούμε βασικά στάδια της πορείας του ελληνισμού και ιδιαίτερα για φάσεις που έχουν σημαντικό μεταβατικό χαρακτήρα.
Επίσης, η ιστοριογραφία εξακολουθεί να κινείται με τους παραδοσιακούς τρόπους γραφής, της τόνωσης του εθνικού φρονήματος –παρακάμπτοντας συχνά την ίδια την πραγματικότητα– και του μάλλον πολεμικού και άκρως πολιτικού πλαισίου, παραλείποντας τα κοινωνικά και τα πνευματικά δρώμενα.
Με αυτή τη μεθοδολογία, το σχολείο και η εκπαίδευσή μας πολύ λίγο ασχολούνται με το στάδιο που μεσολαβεί ανάμεσα στην πτώση του Βυζαντίου και στην Ελληνική Επανάσταση, στάδιο καθοριστικό για να μην κοπεί το νήμα του ελληνισμού. Όμως μέσα στα πιο βαθιά σκοτάδια της σκλαβιάς και της ανελευθερίας άρχισε να σιγολάμπει αχνό το φως των Γραμμάτων, που θα ανάψει στη συνέχεια τις φλόγες του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και αμέσως μετά το επαναστατικό κίνημα στη χώρα μας.
Αυτή ακριβώς την άγνωστη περίοδο μελετά το βιβλίο του καθηγητή Θανάση Παπαδόπουλου βασισμένο εν πολλοίς σε έρευνα βασισμένη σε πρωτόλειες βιβλιογραφικές πηγές και σε αδημοσίευτα ντοκουμέντα. Στην περίοδο αυτών των δύο αιώνων έχουμε τον μετασχηματισμό της υπερεθνικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σε τουρκική και τη διαμόρφωση λαών με βάση την εθνότητά τους, τη γλώσσα τους και τον πολιτισμό τους.
Μετά τον Γεώργιο Πλήθωνα-Γεμιστό (1360-1452), που είναι ο κατ’ εξοχήν «θεωρητικός του νέου ελληνισμού», έχουμε τη δραστηριότητα πολλών στοχαστών: Μανουήλ και Ιωάννης Χρυσολωράς, Ιωάννης Βησσαρίων, Θεόδωρος Γαζής, Μιχαήλος Αποστόλης, Κωνσταντίνος Λάσκαρης, Γεώργιος Ερμώνυμος, Ανδρόνικος Κάλλιστος, Γεώργιος Τραπεζούντιος, Ιωάννης Αργυρόπουλος, Δημήτριος Χαλκοκονδύλης. Βασικό μέλημά τους είναι η διατήρηση του ελληνικού πνεύματος και η εξεύρεση τρόπων για να επηρεάσουν τη Δύση ώστε να στηρίξουν την απελευθέρωση της Ελλάδας.
Πλεονάζουν οι εκπατρισμένοι στοχαστές. Και συντελούν σε σημαντικότατο βαθμό στη δημιουργία, στην Ευρώπη, φιλελληνικού και φιλελεύθερου ρεύματος και ειδικότερα στη διατήρηση και το δυνάμωμα της εθνικής συνείδησης του ελληνικού λαού. Ο πιο σημαντικός αρχικά είναι ο Iωάννης Βησσαρίων.
Από τα πρώτα χρόνια της εξεταζόμενης περιόδου το γλωσσικό ζήτημα γίνεται κυρίαρχο πρόβλημα. Εδώ υιοθετήθηκε από την ηγεσία της Εκκλησίας η παραδοσιακή, βυζαντινή λύση και αγνοήθηκε η ζωντανή νεοελληνική γλώσσα, η γλώσσα του ελληνικού λαού. Κυριαρχούν οι οπισθοδρομικές θρησκευτικοπολιτικές αντιλήψεις. Ενδεικτικό είναι το γεγονός του Πατριάρχη Γ. Σχολάριου που αφόρισε τη φιλοσοφία του Γ. Πλήθωνα-Γεμιστού και έκαψε δημόσια στην πυρά το αυτόγραφο του σπουδαιότερου έργου, των «Νόμων».
Θα υπάρξει όμως νέο κύμα προόδου. Πρωτοστατεί ο Ν. Σοφιανός (Κέρκυρα 1500-1552). Οι βασικοί στόχοι του αναγεννητικού, μορφωτικού κινήματος ήταν «η πνευματική αναγέννηση του ελληνικού λαού και αφύπνιση, συνάμα και η καλλιέργεια της εθνικής συνείδησής του, με απώτερο σκοπό τη δημιουργία των απαραίτητων προϋποθέσεων, αντικειμενικών και υποκειμενικών, για την αποτίναξη του ζυγού της σκλαβιάς του και την απόκτηση της ελευθερίας και εθνικής ανεξαρτησίας του, για τη δημιουργία, πιο συγκεκριμένα, ενός ελεύθερου και ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, αντάξιου της Ελλάδας στην πρόοδο και τον πολιτισμό».
Ο Ν. Σοφιανός θέτει τη φιλοσοφία και τις επιστήμες ως βάση της παιδείας σε όλες τις βαθμίδες της. Απαλλάσσει την παιδεία από τη θεολογία. Ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος της εξεταζόμενης μεταρρυθμιστικής μορφωτικής κίνησης είναι ο Ιωαννίκιος Καρτάνος. Δημοσίευσε στη Βενετία (το 1536) στη δημοτική το έργο του: «Ἡ παλαιά τε καὶ νέα Διαθήκη, ἤτοι τὸ ἄνθος καὶ ἀναγκαῖον αὐτῆς». Είναι ένα από τα πιο πρωτότυπα και πιο νεωτεριστικά θρησκευτικο-φιλοσοφικά έργα, που γράφτηκαν από Ελληνες στοχαστές σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας.
Η ηγεσία της Εκκλησίας αντιδρά σε κάθε μετάφραση της αρχαίας γραμματείας, για να έχει αυτή το μονοπώλιο της ερμηνείας! Επίσης αφορίζεται το βιβλίο του Ι. Καρτάνου. Ωστόσο, η μορφωτική κινητικότητα δεν θα ανακοπεί. Συνεχιστές του έργου του Σοφιανού και του Καρτάνου ήταν ο Δαμασκηνός Στουδίτης, ο Θεοδόσιος Ζυγομαλάς (Κωνσταντινούπολη, 1544-1614), ο Μάξιμος Μαργούνιος, ο Γαβριήλ Σεβήρος (1541-1616), που είχε τον τίτλο του μητροπολίτη Φιλαδελφείας.
Το αναγεννητικό έργο των Σοφιανού και Καρτάνου εκφράζεται εκ νέου με τη Μεταρρύθμιση του Πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη, ο οποίος δολοφονήθηκε από τις τουρκικές αρχές. Μεταρρύθμιση που πολέμησε με ακραίο τρόπο η Καθολική Εκκλησία απαγορεύοντας την εμπορική δραστηριότητα των Ελλήνων εμπόρων στην Ευρώπη και στη Μεσόγειο!
Η αναμορφωτική συνέχεια ανήκει κυρίως στον Θεόφιλο Κορυδαλέα (1570-1646). Απάλλαξε τη νεοελληνική φιλοσοφία από τον ζυγό της θεολογίας. Καταπολέμησε ανοιχτά και ανέτρεψε κυριολεκτικά τη μεσαιωνική αυτή σχέση. Οι αντίπαλοί του τον πολέμησαν με τη βαριά κατηγορία του καλβινιστή.
Οι αντιμεταρρυθμιστές όμως συνεχίζουν το σκοταδιστικό έργο τους με κύριους εκφραστές τους τον Μελέτιο Συρίγο (Κρήτη 1586-Κωνσταντινούπολη 1664) και τον Γ. Κορέσσιο (Χίος, 1575-1660). Με την επικράτηση της Αντιμεταρρύθμισης, η μεσαιωνική αντίληψη για τη σχέση φιλοσοφίας και θεολογίας επαναβεβαιώθηκε από την Εκκλησία ως η μόνη σωστή και έγινε ξανά υποχρεωτική για όλους τους φιλοσόφους!
Παρ’ όλα αυτά, η φιλοσοφία του Κορυδαλέα κυριαρχεί στη νεοελληνική φιλοσοφία έως την εμφάνιση και την επικράτηση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Παράλληλα, αναπτύσσονται οι αντιλήψεις της ετεροαπελευθέρωσης και της αυτοαπελευθέρωσης των Ελλήνων. Τώρα είναι ισχυρή η παρουσία του Γεράσιμου Βλάχου (Ηράκλειο, 1607-1685 Βενετία), θιασώτη της νεοαριστοτελικής φιλοσοφίας.
Υποστηρικτές της ήταν ακόμα ο Μ. Τυπάλδος, ο Ι. Λειχούδης και ο Σωφρόνιος Λειχούδης. Και ο πιο σημαντικός ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (Κωνσταντινούπολη 1641-1709), από τους πρώτους εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ρεύμα που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στα Γιάννενα με τον Γ. Σουγδουρή και τον Μ. Ανθρακίτη. Επίσης, ο Βικέντιος Δαμωδός (Κεφαλλονιά, 1679-1752) είναι ο πρώτος ουσιαστικά στοχαστής που εγκαινιάζει τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και συνεχιστής του ο Ευγένιος Βούλγαρης.
Ο Θ. Παπαδόπουλος συμπυκνώνει την εξεταζόμενη περίοδο με επιγραμματικό τρόπο. «Η εξέλιξη της νεοελληνικής φιλοσοφίας, από τη διαμόρφωσή της ώς την εμφάνιση του Διαφωτισμού, χαρακτηρίζεται από συνεχείς προσπάθειες και συχνά συγκρούσεις με τους θιασώτες του θρησκευτικού μυστικισμού για την κατάργηση της μεσαιωνικής σχέσης ανάμεσα στη φιλοσοφία και τη θεολογία (σχέση υποταγής της φιλοσοφίας στη θεολογία) και για την απαλλαγή της φιλοσοφίας από τη μέθοδο του επιχειρήματος της αυθεντίας. Για την αντικατάσταση της μεθόδου αυτής με τη νεότερη επιστημονική μέθοδο έρευνας και επιχειρηματολόγησης.
Ανάλογη πορεία στην ιστορική της εξέλιξη γνώρισε και η φιλοσοφία των δυτικοευρωπαϊκών χωρών. Από άποψη περιεχομένου, η νεοελληνική φιλοσοφία σε όλη αυτή την περίοδο ανέπτυξε σπουδαιότατους προβληματισμούς για τα βασικά και “αιώνια” φιλοσοφικά ζητήματα. Επίσης εξέφρασε και θεμελίωσε θεωρητικά τα αιτήματα και τις επιδιώξεις των προοδευτικών γενικά δυνάμεων της νεοελληνικής κοινωνίας, του υπόδουλου ελληνικού έθνους στο σύνολό του».
Το βιβλίο ολοκληρώνεται από ένα απάνθισμα βιογραφιών του Διογένη Λαέρτιου. Συμπερασματικά, πρόκειται για εξαίρετο βιβλίο Ιστορίας και στοχασμού. Βιβλίο που θα έπρεπε να είναι και προς διδακτική χρήση στα σχολεία μας, να είναι βασικό ανάγνωσμα για κάθε Έλληνα που αναζητεί τη συλλογική αυτογνωσία μας και ερευνά την Ιστορία μας ως ουσιαστικό στοιχείο της ζωής.
*Γραμματέας του Τομέα Παιδείας του Κινήματος Αλλαγής, π. πρόεδρος της ΟΛΜΕ (1996-2003)
